Appie Donkelaar, 19 mei 1934

In mijn zoektocht naar achtergronden en foto’s van de gebroeders Donkelaar uit Harderwijk kom ik steeds meer informatie tegen dankzij mensen die op mijn oproep om die informatie reageren. Zo ontving ik de eerste heldere foto van Appie Donkelaar, van 19 Mei 1934, en een krantenknipsel van schrijver Jos Kunne uit Harderwijk die me het volgende hierover vertelde.

Het waren markante Harderwijkers, die gebroeders Donkelaar. Toch is er inderdaad maar weinig over hen geschreven en zijn er vrijwel geen foto’s van hen bekend. Wel heb ik een artikel in Schilder’s Nieuwsblad (decennialang dé krant van Harderwijk) van 20 december 1979 gevonden over de expositie ‘Een Donkelaar in de Donkerstraat’ in het Veluws Museum van Oudheden, nu Stadsmuseum Harderwijk, aan de Donkerstraat. Bij dat artikel is een fotoafbeelding geplaatst van Appie Donkelaar die een fotoportret van zijn overleden broer Herman Donkelaar toont.

Van een kennis van mij kreeg ik vandaag een foto toegezonden van Appie Donkelaar. Deze foto dateert uit 19 mei 1934 en is vermoedelijk gemaakt achter het huisje van de gebroeders Herman en Appie Donkelaar aan de Hogeweg.

De gebroeders woonden in een vrij klein huis, pal naast de toenmalige groentenveiling, aan de Hogeweg. Dat huisje deed tevens dienst als schildersatelier en lijstenmakerij. Vanaf begin jaren zestig hadden Herman en Appie een kunsthandel/atelier aan de Vijhestraat in de binnenstad van Harderwijk. Zowel het huisje aan de Hogeweg als hun kunsthandel/atelier aan de Vijhestraat bestaat al tientallen jaren niet meer. Toen hun huisje aan de Hogeweg en hun kunsthandel/atelier aan de Vijhestraat gesloopt moesten worden verhuisden Herman en Appie naar een ander pand aan de Vijhestraat om daar hun kunsthandel/atelier voort te zetten en waar zij ook woonden. Herman overleed in 1972 en Appie werd enkele jaren later opgenomen in een verzorgingshuis in Nijkerk waar hij in 1982 is overleden.

Slechts enkele meters verwijderd van het huisje aan de Hogeweg waar rond 1925/1930 de gebroeders Donkelaar gingen wonen, liet de kunstschilder Herman Ansingh (Nijmegen 1880 – Harderwijk 1957) in 1920/1921 op de Bleek een opvallend houten huis annex atelier, een soort Zwitsers chalet, bouwen. Aan het eind van de jaren negentig is dit bijzondere huis helaas gesloopt. Herman Donkelaar heeft bij Herman Ansingh zelfs nog schilderlessen gevolgd, ik vermoed in de jaren twintig of dertig.

Vischpoort van Herman Ansingh. Te zien, en te koop, bij Kunsthandel Nunspeet.

Dat Herman Donkelaar lessen nam bij Herman Ansingh geeft een verklaring voor iets wat me al was opgevallen. Op zeker moment zag ik, tijdens mijn zoektocht naar authenticiteit van het werk van Donkelaar, schilderijen voorbij komen op internet die wel heel sterk leken op het werk van Ansingh. Vandaar ook dat ik even nog gedacht heb dat het werk mogelijk van Ansingh had kunnen zijn gezien de afwijkende wijze van signeren.

Zo krijg ik al een aardig beeld van de situatie in Harderwijk waarin de gebroeders Donkelaar geleefd en gewerkt hebben. In die context ontstonden dus die Harderwijkse schilderijtjes waar ik er nu een van heb. Het krantenartikel vertelt in één klap heel veel over hoe Herman werkte met zijn lichamelijke handicap. Hij schilderde nooit naar de waarneming op locatie maar vanuit zijn schetsboek in zijn atelier.

Het artikel uit Schilder’s nieuwsblad van 20 December 1979

Ik zie het voor me. Twee broers in een kleine oude werkplaats. De een schildert, de ander lijst het werk in. Ze hebben een bestaande kunsthandel overgenomen aan de Vijhestraat nr. 2 en verkopen daar hun waar. De zoektocht werpt nu echt vruchten af. Meer en meer wordt duidelijk hoe de gebroeders Donkelaar hebben geleefd en gewerkt. Uit het krantenartikel kan veel opgemaakt worden. Herman was als huisschilder begonnen in Amsterdam. Maar hij bezocht daar ook de kunstacademie. Rond die periode kreeg hij een ongeluk waardoor hij lichamelijk gehandicapt raakte. Dat zal hem ertoe gebracht hebben om meer werk te gaan maken van de schilderkunst. Heel ambachtelijk allemaal, maar toch ook een uitdaging naar een meer artistieker leven.

Het schilderijtje van Herman Donkelaar in mijn bezit. Het stamt uit de periode 1935 – 1936

Toen ik het schilderijtje van Herman zag liggen bij de kringloop was ik er meteen door geraakt. Ik vond het een aandoenlijk schilderijtje en ik zag ook iets doorschemeren van artistieke kwaliteit. Speelsheid en vakbekwaamheid gingen hierin hand in hand. Dat zag ik gelijk. Het was beslist geen krampachtig gekunsteld amateur dingetje.

Deze prachtige foto kreeg ik toegestuurd van een kennisje van me. Het stelt de Vischpoort voor van Harderwijk aan het begin van de jaren ’60. Zo heeft Herman Donkelaar deze poort meegemaakt en geschilderd. Leuk detail is dat de deur aan het eind van het trapje open staat. Het trapje en de deur zijn verdwenen bij de restauratie van de Vischpoort. Alsmede de huisjes, rechts op de foto.

Daardoor is de Vischpoort momenteel niet echt een object meer om te schilderen, wat destijds dus veelvuldig gebeurde. Het doorleefde karakter en die prachtige kleine huisjes maken de juiste sfeer voor een schilderij. Overigens las ik dat in die huisjes de familie Pfrommer heeft gewoond. Leen Pfrommer was de schaatscoach van o.a. Kees Verkerk en Ard Schenk. Hij was een zoon van de slager Pfrommer. De vuurtorenwachter, ook een Pfrommer, woonde in de vuurtoren die op het dak van de Vischpoort staat. Allemaal namen met verhalen die ineens boven water komen door de aanschaf van een schilderijtje van Herman Donkelaar via de kringloop van Sint Jansteen.

In het atelier ben ik momenteel druk doende met een leuke opdracht. Ook iets uit het verleden. Een tijd die ik zoveel boeiender, mooier en prettiger vind dan de tijd van nu.

Tussen de bedrijven door ben ik ook nog bezig met de moestuin. Het seizoen is weer begonnen en vandaag gingen alle pootuitjes de grond in. Waar nu de uien staan komen straks, zo tegen Augustus, de aardbeien te staan. Daar moet je dus nu al rekening mee houden als je de moestuin inricht. De uien zijn in juli oogstrijp. Dan kan ik de vrijgekomen grond mooi bewerken met compost, uit mijn eigen compostberg, voor de aardbeien die er dan na een maandje interen in kunnen.

Wie op Google maps mijn ateliernaam intoetst krijgt gelijk mijn schitterende Zeeuws Vlaamse woonomgeving te zien. En mijn huisje, natuurlijk.

Zelf vind ik dit een verrassende aanvulling in mijn ‘digitale vindbaarheid’. Je treft hier ook gelijk alle informatie bij aan over mijn atelier, met wat foto’s.

En verder kun je ook op het pijltje op het wegdek klikken om meer van mijn omgeving te zien.

Op de foto hierboven zie je hoe de Vischpoort er uitzag rond de jaren ’20 van de vorige eeuw. In deze situatie heeft Herman Donkelaar die beroemde poort zitten schilderen. Honderden schilderijtjes maakte hij hiervan waarvan er nu dus een in mijn bezit is. Behalve Donkelaar waren er natuurlijk nog meer schilders door deze poort geïnspireerd. De Stentor bestede er eens aandacht aan door er een tentoonstelling te verslaan in de krant. Destijds bestonden er vele ateliertjes zoals dat van de gebroeders Donkelaar die schilderijtjes produceerden van hun omgeving. Een beetje vergelijkbaar met andere werkplaatsjes van mensen die klompen, meubelstukken of schoenen maakten. Het was meer een ambacht als een vorm van kunst. Toch keken velen op hen neer, alsof het iets besmettelijks was. Ik zie juist dat gepruts als iets aandoenlijks en weldegelijk onderdeel van een breed spectrum aan schilderkunst. En ook niet geheel zonder betekenis, want doordat de gebroeders Donkelaar veelvuldig die Vischpoort schilderden weten wij, hier helemaal in Zeeuws Vlaanderen dat die poort bestaat en dat geeft weer aanleiding om het eens te gaan bekijken. Dus hebben ze met hun werk meer betekend voor Harderwijk dan vaak gedacht wordt.Zelfs vandaag de dag nog heeft hun werk die betekenis. Doe dat maar eens na met een paar klompen, een leuk stoeltje of een paar schoenen.

Die witgepleisterde muren en de aanbouw, rechts op de foto. zijn nu niet meer te zien. De poort wordt ook niet meer geschilderd, volgens de deskundigen, omdat deze het karakter mist wat zoveel schilders juist zo weten te waarderen. Ik snap dat. Ook ik voel er niet veel voor om deze strakke steenklomp te schilderen. De sfeer is weg. De ziel is eruit.

Nu ziet de poort er zo uit. De huisjes rechts van de poort zijn gesloopt en al het pleisterwerk is van de muren gebikt. Ook zie ik dat de trap, die tegen het linker huisje was geplaatst, weg is. Alsmede de deur die aan het eind van die trap toegang bood tot de ruimte boven de poort.

In de jaren ’60 was die nog te zien, zoals de bovenstaande foto uit die periode aantoont. De gebroeders Donkelaar hadden een kunsthandel die gevestigd was aan de Vijhestraat nummer 2. Dat pand bestaat vandaag de dag niet meer. Op die plaats staat nu schreeuwend lelijke nieuwbouw tegenover nog in tact gebleven oude pandjes die die straat nog het aanzien geven van een winkelstraat met café’s en restaurantjes. Het is me niet duidelijk of ze die handel daar al die jaren dreven. Ik heb begrepen dat ze samen in een werkplaats, ergens in de stad actief waren en dat Appie later alleen die winkel is begonnen. Maar dat ga ik nog verder uitzoeken.

In mijn vers gestarte speurtocht naar de achtergrond van de gebroeders Donkelaar stuit ik op een gebrek aan informatie. Net alsof ze nooit bestaan hebben. Foto’s van de gebroeders vind ik niet. Althans niet echt. Een foto van hen op een voetbalveld bij een boer uit de omgeving toont beide broers. De foto is genomen omstreeks 1925 en dat laat meteen een nieuw probleem zien met het opgegeven geboortejaar van Herman en Appie. Volgens de gegevens die ik had was Herman geboren in 1920. Maar dan was hij 5 jaar oud geweest op die foto met de voetballers en dat ziet er niet zo uit.

Tenzij de publicist van die foto en bijbehorend redactioneel stukje zich heeft vergist. Dat is natuurlijk altijd mogelijk, meer dat lijkt mij niet het geval omdat ik elders ook een verhaal tegen kwam over de voetballende broers. De data komen dus niet met elkaar overeen. Na wat speurwerk in het gemeentearchief van Harderwijk zie ik de oplossing van dit raadsel.

Gerrit Hermanus Donkelaar werd dus niet in 1920, maar op 1 November 1901 geboren. Dat klopt heel wat beter bij zijn sterfdatum in 1972. Appie, Albert Jan, werd op 30 Juli 1904 geboren. Stapje voor stapje kom ik meer feiten over de broers tegen en begin ik een beter beeld te krijgen van hun reilen en zeilen.

Heel veel verder ben ik er nog niet mee gekomen. Ik besteedt er mijn hele vrije Zondag aan en daar kan ik enorm van genieten. Maar ik heb ook nog tal van andere Zondagse dingen te doen. Ik wissel daarom mijn zoektocht af met brood bakken, wat genieten van de tuin, waar alles zo’n beetje uit begint te lopen en wat huislijk gepruts. Tussendoor ga ik zoeken op internet naar de gangen van de broers. Van ene Ton Pekel lees ik een leuk bericht.

Ik ben geboren in de Fraterhuissteeg in Harderwijk boven het atelier van de broers Donkelaar, maw mijn wieg/kinderwagen stond voor hun deur in de zon. Ik zelf heb nog een een schilderij thuis hangen, een botter op de Zuiderzee. Ze woonden op de Hogeweg in een klein huisje en als de werkdag voorbij was fietsten ze achter elkaar naar huis toe in hun zog de hond een krullig soort herder. Later toen Herman was overleden, verhuisde Appie een paar woningen verderop richting boulevard aan de Vijhestraat en had daar een winkeltje. Ik was toen een jaar of 18 en was naar zee gegaan, tijdens verlof periodes moest ik altijd even aanwippen bij Appie en hij was erg belangstellend in wat ik deed. Had altijd wel problemen bij het afscheid nemen want dan drukte hij altijd 5 gulden in je hand, wat ik altijd erg vervelend vond omdat ik daarvoor niet kwam.
Later is Appie naar een verzorgingstehuis in Nijkerk gegaan en aldaar overleden.
Einde tijdperk Veluwse/Harderwijkse schilders maar voor de archieven eeuwig genoteerd.
Ik ben blij dat ik ze gekend heb.
Ton Pekel

Een ander leerzaam bericht kwam van Cor van Dongen.

In Harderwijk woonde twee ongehuwde broers samen. Gerrit Hermanus Donkelaar (1901 – 1972) en Albert Jan Donkelaar (1904 – 1982).
Beiden schilderden zij. Herman vooral het vispoortje te Harderwijk en Ab tekende veel. Later zorgde de lijstenmakerij van Ab voor het grootste deel van hun inkomen.
Cor van Dongen

Al speurende op het internet kom ik wel steeds een stapje dichter bij de waarheid over de gebroeders Donkelaar. Het is echter vrij vreemd dat er weinig of niets over hen circuleert op het internet. Vooral het gebrek aan foto’s valt me op. Het waren nogal kleurrijke types die met hun schilderijtjes en lijstjes Harderwijk artistiek op de kaart gezet hebben. Nu hoop ik een beetje dat mensen die mijn site bezoeken en lezen hier meer over kunnen vertellen en mogelijk zelfs foto’s van dit stel kunnen tonen. Mocht dat het geval zijn dan hoor ik het graag.

Intussen ben ik in het atelier al begonnen aan de eerste stappen op het gebied van restauratie. De kleine beschadiging op het paneeltje heb ik al weggewerkt.

Voor het zicht is de beschadiging nu wel weggewerkt. Ik neem hier lekker de tijd voor. Wordt vervolgd.

Het is Zondag en ik geniet nu al van mijn Donkelaar aan de muur van mijn huisje. Het schilderijtje en de lijst hebben een opknapbeurt nodig en ik ga vandaag op mijn gemak bepalen hoe ik dat aan ga pakken zonder ook maar iets van dit geheel te beschadigen.

De lijst heeft een forse beschadiging die alleen gerepareerd kan worden als ik een perfecte mal heb van het ontbrekende deel van het ornament. Hoe ik die moet maken weet ik. Ook het gebruikte materiaal, waaruit de barokke versiering van de lijst bestaat (Champagnekrijt met hazenlijm) kan ik zelf aanmaken.

Het schilderijtje zelf heeft een lichte beschadiging in de verf die ik eveneens makkelijk zelf kan herstellen. Daarnaast mag het werkje gereinigd worden en mag er ook wel een nieuwe vernislaag over aangebracht worden waardoor de oorspronkelijke kleuren hen briljantie terug zullen krijgen.

Aan de achterzijde mag niets veranderd worden. Hier zie je eigenlijk twee zaken die ik bijzonder vind. Het inlijst-werk van Appie Donkelaar en het feit dat dit werkje niet op doek, maar op paneel geschilderd is. Een expert schatte de leeftijd van dit werkje op 1935-1936. Herman gebruikte toen vaker paneeltjes bij gebrek aan geld om doek te kunnen kopen. De wijze van inlijsten, met de kleine spijkertjes en het papieren plakband is gewoon een tijdsdocument wat niet aangetast mag worden. Het werkje zit nog prima in de lijst, dus is er geen reden te noemen om dit aan te tasten.

Maar ook het reinigen van het werk wordt niet zomaar botweg gedaan. Allereerst wil ik vaststellen of reiniging het werk ook echt ten goede komt. Het lijkt erop dat een heel lichte reiniging al voldoende is. Een nieuwe vernislaag, de oude is uitgewerkt en wat mat, zal de briljantie terugbrengen. Op internet vond ik nog een leuk artikeltje over het reinigen van een Donkelaar.

Bezint eer ge begint is het devies. Een goede restauratie gebeurt vooral door te begrijpen wat behouden en zichtbaar moet blijven. Dat mag tijd kosten en daarvoor zijn Zondagse overpeinzingen bij uitstek geschikt.

Intussen wordt er hout gehakt en brood gebakken voor de lunch. Het leven, hier op het Mauritsfort, is weer eens van uitstekende kwaliteit. De plantjes voor de moestuin staan in zaaibakjes te ontkiemen en te groeien en alles ademt de sfeer uit van een leven in het verleden, maar wel in het nu.

Ik denk dan automatisch aan de gebroeders Donkelaar die ongeveer net zo geleefd hebben in de jaren ’30 van de vorige eeuw. Ergens in Harderwijk. Ik weet niet waar, maar dat ga ik onderzoeken. We hebben al een bezoek aan Harderwijk op de planning staan. Dat hoort bij de zoektocht naar achtergronden bij dit leuke schilderijtje.

Overigens kom ik nu steeds meer aan de weet over Herman Donkelaar. Het raadsel met zijn afwijkende wijze van signeren is opgelost. Van een expert hoorde ik dat hij op tal van verschillende wijzen heeft gesigneerd. Deze signering past prima bij de periode van rond 1935. Toen signeerde hij met een vlotte krabbel. Het heeft niets te maken met haast of vermeende dronkenschap. Dat de gebroeders niet vies waren van een goede borrel staat wel vast, maar het wordt vaak erg overdreven, hoorde ik van die expert. Het is nu al een leuke zoektocht aan het worden. Ik kom steeds meer informatie over hen tegen en ik zie al de contouren van een prachtig verhaal. Alleen kan ik nergens foto’s vinden van de gebroeders. Die moeten er ongetwijfeld zijn. Wordt vervolgd.

Soms kom je wel eens iets leuks tegen bij de kringloop. In dit geval bij de Zeeuwsche Krinloopbeurs in Sint Jansteen. Een leuk schilderijtje. Speels en naïef geschilderd en toch ook met een zekere kwaliteit. De compositie is leuk, de vlotte toets spreekt me aan en ik hou wel van zo’n gekunseld werkje. Dat maakt het meteen aandoenlijk. Het werkje boeit me en gezien de aanschafprijs van 25 Euro kan ik het niet laten om het aan te kopen.

Maar wat is het? De handtekening zegt me niets. Paulette, de eigenaresse van de winkel, weet het ook niet. Dit is zo’n ‘ontdekkingen paradijs’. Hoeveel leuke ontdekkingen ik hier al niet gedaan heb weet ik niet meer maar het zijn er veel. En elke ontdekking is weer een nieuw avontuur.

De handtekening van de schilder zegt me niets. Maar het werkje op zich komt me ergens bekend voor. Even dacht ik dat het iets Zeeuws was, maar al vrij snel kwam ik er achter dat dit de Vischpoort was van Harderwijk. Vermoedelijk geschilderd door Herman Donkelaar. En dan begint de zoektocht meteen leuk te worden.

Via internet speur ik al snel veel informatie op over twee kleurrijke broers. Herman en Appie Donkelaar uit Harderwijk. De een schilderde en de ander maakte de lijstjes voor die schilderijtjes. Een soort schilderijen fabriekje in een oude werkplaats. Herman was de schilder en Appie de lijstenmaker. Maar als het nodig was schilderde Appie ook schilderijtjes om de voorraad op peil te houden.

Een Galeriehouder uit Nuspeet schrijft het volgende over hen:

Zoals gepland kwam vandaag de schilder middag voor kinderen in het Museum van Axel. Ik nam hen eerst mee naar de boerenkamer waar alles te zien is over streekdracht en vertelde hen wat over onze eigen Axelse dracht. Daarna konden we daarover gaan schilderen en met twee modellen die we vonden bij de ingang boerenkamer aan de slag gaan.

De keuze van de modellen viel uiteraard op Nijntje die in Axelse streekdracht gestoken de kinderen het meest aansprak. En dan er op los met acrylverf en ‘echt’ doek op een spieraam.

Werken met kinderen is voor mij nieuw, maar erg leuk om mee te maken. In de toekomst ga ik dit meer doen.